Doodstraf: wordt gehandhaafd VN-Vrouwenverdrag en het Facultatief Protocol: niet ondertekend

Grote aantallen politieke gevangenen, onder wie gewetensgevangenen, zaten straffen uit die hen in voorgaande jaren waren opgelegd na oneerlijke processen. Talloze anderen werden in 2003 gearresteerd, vaak willekeurig en velen na studentendemonstraties. Ten minste een tiental politieke gevangenen werden zonder aanklacht of proces of regelmatig toegang tot hu familieleden en advocaten gedetineerd. Gerechtelijke autoriteiten legden de vrijheid van meningsuiting en vereniging aan banden, waaronder die van etnische minderheden; vele kranten werden verboden, Internetsites gefilterd en journalisten gevangengezet. Ten minste ��n gedetineerde overleed tijdens hechtenis, naar verluidt na te zijn geslagen. Het op grote schaal intimideren van familieleden van politieke gevangenen stak weer de kop op. Ten minste 108 terechtstellingen werden uitgevoerd, onder meer van langgestrafte politieke gevangenen en vaak in het openbaar. Ten minste vier gevangenen werden veroordeeld tot de dood door steniging terwijl ten minste 197 mensen werden veroordeeld tot geseling en elf mensen tot amputatie van vingers en ledematen. De ware aantallen lagen mogelijk veel hoger.

ACHTERGROND

Het bevorderen en eerbiedigen van mensenrechten in Iran werd nadelig be�nvloed door de politieke impasse tussen voor- en tegenstanders van hervormingen. Sociaal-politieke en mensenrechtenhervormingen, waarvoor president Khatami en het parlement pleitten, werden vaak tegengehouden door de Beschermraad, het hoogste wetgevende orgaan dat wetten onderzoekt om ervoor te zorgen dat ze overeenkomen met de islamitische beginselen en de Iraanse Grondwet. De Beschermraad hanteert een striktere interpretatie van politiek en sociaal gedrag en ethische codes. Door zich steevast te verzetten tegen wetswijzigingen droeg ze ertoe bij dat brede lagen van de samenleving, met name studenten, een toenemend gevoel van moedeloosheid en vervreemding van de politiek in, hetgeen zich vertaalde in een lage opkomst bij de gemeenteraadsverkiezingen in maart.
In juni riep de Internationale Arbeidsorganisatie Iran op om te rapporteren over de toepassing van gozinesh (selectie) � discriminerende en ideologische bepalingen die voorschrijven wie in aanmerking komt voor overheidsfunctie of wie aan de universiteit mag studeren. Gedurende het jaar werden discriminerende en willekeurige gozinesh-procedures toegepast bij de selectie van kandidaten voor de parlementsverkiezingen die gepland stonden voor februari 2004.
Nadat in binnen- en buitenland onrust ontstond over het kernwapenprogramma van Iran, zorgde de toetreding van het land tot het Internationaal Atoom Energie Agentschap voor een verbetering van de diplomatieke betrekkingen met de Europese Unie (EU) en de Verenigde Staten.

Dat het belang van mensenrechtenstandaarden in Irak steeds meer erkend werd, bleek uit lokale initiatieven om misstanden aan de kaak te stellen. In juni richtte het grootste studentenorgaan Daftar-e Tahkim-e Vahdat (Bureau ter Versterking van de Eenheid, OSU) een open brief aan de secretaris-generaal van de VN waarin het de mensenrechtenschendingen in Iran beschreef en afzette tegen de rechten genoemd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Verwanten van politieke gevangenen en gewetensgevangenen brachten de toestand van hun dierbaren openlijk onder de aandacht. Niet-gouvernementele organisaties zoals de Iraanse Juristenvereniging voor de Bescherming van Mensenrechten [Jam'eyat-e Hoqouqdanan-e Irani-ye Modafey'e Hoqouq-e Bashar], en de Vereniging voor de Verdediging van de Rechten van Gevangenen [Anjoman-e Def'a az Hoqouq-e Zendanian] drongen aan op strengere normen bij de rechtspleging en ten aanzien van gevangenisomstandigheden.
In augustus verklaarde de secretaris-generaal van de parastatale Islamitische Mensenrechtencommissie dat het ruim twaalfduizend brieven had ontvangen van mensen die belangstelling hadden voor de mensenrechtensituatie in Iran.
De rechterlijke macht en daaraan verbonden veiligheidsfunctionarissen bleven willekeurige arrestaties uitvoeren en hielden mensen vaak vast op geheime locaties. Gedetineerden kregen gedurende uiteenlopende perioden geen toegang tot familieleden, advocaten en in een aantal gevallen medische zorg.

WETTELIJKE HERVORMINGEN

Wettelijke hervormingen op het gebied van de mensenrechten, die werden verworpen door de Beschermraad, bevatten twee door de president ingediende en in 2002 door het parlement goedgekeurde wetsvoorstellen. De eerste was een wetsontwerp waarmee de president rechtbankbesluiten kon herroepen die hij in strijd met de grondwet achtte. De tweede, die de Beschermraad de bevoegdheid zou ontnemen om kandidaten voor algemene verkiezingen te selecteren, werd tweemaal verworpen.
In augustus verwierp de Beschermraad onder verwijzing naar financi�le en constitutionele redenen, een voorstel van het parlement dat voorzag in ondertekening door Iran van het VN-Verdrag tegen Foltering. In december gaf het parlement tekst en uitleg over bedenkingen van de Beschermraad, maar het verdrag was eind 2003 nog niet geratificeerd. Wetsvoorstellen om marteling voor het afdwingen van bekentenissen of informatie te verbieden was in 2002 tot tweemaal toe verworpen.
Een door de rechterlijke macht ingediend wetsontwerp om de oprichting van kinderrechtbanken te vergemakkelijken werd in december aangenomen door het parlement. Mits bekrachtigd door de Beschermraad zou het kinderen die ten tijde van het misdrijf jonger dan achttien jaar waren vrijwaren van de doodstraf.
Na een jarenlang debat werd de functie van aanklager begin 2003 in ere hersteld. De controverse rondom de rol van Teherans hoofdofficier van Justitie bij de dood in hechtenis van Zahra Kazemi in juli (zie onder) gaf aan dat de inhoud van dergelijke functies dringend in overeenstemming moest worden gebracht met internationale normen. Het was nog te bezien of de benoeming van provinciale aanklagers de mensenrechtensituatie ten goede zou komen.
In december kondigde de Opportuniteitsraad (een arbitrage-orgaan dat bevoegd is om wetten definitief te maken) een wet af voor gelijke schadeloosstelling (diyeh -- bloedgeld) voor niet-moslimslachtoffers van misdrijven, die door de meeste Iraanse minderheden lovend werd ontvangen.

GEVANGENGENOMEN STUDENTEN

Na berichten dat universiteiten zouden worden geprivatiseerd en collegegelden verhoogd, lokte een betoging van een groep studenten begin juni massale demonstraties uit die de hele maand aanhielden. Bij de onrust werden honderden mensen gearresteerd, onder wie drie leden van de OSU die na een persconferentie willekeurig werden gearresteerd door functionarissen in burger. De meeste gedetineerden werden zonder aanklacht vrijgelaten. 132 mensen zouden eind 2003 echter nog zonder aanklacht of proces gevangen worden gehouden. Een verzoek van Amnesty International om informatie over hun situatie bleef onbeantwoord.
Studenten die waren veroordeeld en gevangengezet na studentendemonstraties in juli 1999 zouden zijn mishandeld tijdens hechtenis. In verscheidene gevallen werden nieuwe aanklachten tegen hen ingediend, onder meer wegens smaad en belediging, kennelijk op basis van verklaringen die ze in de gevangenis of bij hun voorlopige vrijlating tegenover de media hadden gedaan.

Manuchehr Mohammadi, die was veroordeeld tot dertien jaar gevangenisstraf (in hoger beroep teruggebracht tot zeven jaar) na een flagrant oneerlijk proces in oktober 1999, werd in juli naar verluidt overgebracht van de Evin-gevangenis naar een andere gevangenis, hetgeen deed vrezen voor zijn veiligheid. Hij zou zwaar zijn gemolesteerd door functionarissen in de Evin-gevangenis nadat hij een interview had gegeven aan een buitenlandse radiozender. In juli werden zijn zus en vader, die vanuit hun huis in het noorden van het land naar Teheran waren gereisd, willekeurig gearresteerd door agenten in burger.
Ahmad Batebi, die ter dood was veroordeeld wegens zijn deelname aan studentendemonstraties in juli 1999, werd in oktober 2003 tijdelijk vrijgelaten op medische gronden. Hij verdween op 8 november en zijn familie kreeg vervolgens te horen dat hij op 17 november opnieuw was gearresteerd. Alom werd aangenomen dat hij willekeurig was gearresteerd omdat hij een onderhoud had gehad met de Speciale VN-Rapporteur inzake de Bevordering en Bescherming van het Recht op Vrijheid van Meningsuiting. De regering verklaarde dat hij was gearresteerd wegens overtreding van de voorwaarden van zijn tijdelijk verlof.

RECHTSPLEGING

De rechtspleging werd nog altijd gekenmerkt door flagrante schendingen van Iraans en internationaal recht. Ten minste ��n vrouwelijke gedetineerde overleed in hechtenis, naar verluidt na te zijn geslagen. Talloze mensen werden vaak langdurig in willekeurige en incommunicado-detentie gehouden.

Zahra Kazemi, van Iraanse/Canadese nationaliteit, werd op 23 juni gearresteerd buiten de Evin-gevangenis in Teheran en beschuldigd van het nemen van foto�s daar waar dit niet is toegestaan. Ze overleed op 12 juli in een militair hospitaal, waar ze nog altijd in hechtenis zat. Tijdens haar detentie was ze drie dagen lang ondervraagd door gerechtelijke functionarissen en later door agenten van het ministerie van Inlichtingen. Alom werd aangenomen dat ze was gemarteld. Uit een onderzoek in opdracht van president Khatami bleek dat ze overleed aan een hersenbloeding, die kennelijk was veroorzaakt door slagen op het hoofd. Op 23 september werd een functionaris van het ministerie van Inlichtingen aangeklaagd wegens "semi-opzettelijke" doodslag. In oktober wees de parlementaire Artikel 90 Commissie � grondwettelijk belast met het onderzoeken van door burgers ingediende klachten � op onregelmatigheden en mensenrechtenschendingen die de hoofdofficier van Justitie in Teheran had begaan in deze zaak. De commissie oordeelde dat zijn optreden de rechtsgang geweld aandeed en legde haar rapport voor aan de disciplinaire rechtbank voor rechters.
Drie leden van de religieuze groepering Melli Mazhabi (Nationale Religieuze Alliantie) kregen vanaf hun arrestatie in juni tot eind 2003 geen toegang tot hun advocaten en familieleden. Ze zouden in incommunicado-detentie worden gehouden omdat ze steun hadden betuigd aan demonstrerende studenten. Hun advocaat werd niet op de hoogte gesteld van de tegen hen ingediende aanklachten en kreeg geen inzage in hun dossier.
Familieleden die vraagtekens plaatsten bij de behandeling van hun gevangengezette dierbaren werden bedreigd, veelal met vervolging, en lastiggevallen. Sommigen werden tevens op straat gezet, nadat hun huizen doorzocht en onbewoonbaar gemaakt waren.
In december maakte president Khatami bekend dat hij met het hoofd van de rechterlijke macht, Ayatollah Shahroudi, overeenstemming had bereikt over een onderzoek naar gevangenisomstandigheden.

VROUWENRECHTEN

In december kreeg advocate Shirin Ebadi de Nobelprijs voor de Vrede omdat ze opkwam voor de mensenrechten, met name de rechten van vrouwen en kinderen. Ze is lid van de Iraanse Juristenvereniging voor de Bescherming van de Rechten van de Mens, opgericht door vijf advocaten die in het verleden gevangengezet zijn en gedurende een bepaalde periode op last van de Revolutionaire Rechtbank hun beroep niet hebben mogen uitoefenen.
In augustus verwierp de Beschermraad door het parlement goedgekeurde wetgeving om Iran partij te maken bij het VN-Vrouwenverdrag. In december werd het voorstel voorgelegd aan de Opportuniteitsraad, wegens onverenigbare verschillen van inzicht tussen het parlement en de Beschermraad.

DOODSTRAF EN ANDERE WREDE, ONMENSELIJKE EN ONTERENDE BESTRAFFING

Ten minste 108 mensen werden terechtgesteld, vaak in het openbaar. Langgestrafte politieke gevangenen werden ge�xecuteerd, kennelijk om politieke of etnische groeperingen af te schrikken, zoals Koerden en Arabieren.
Ten minste 197 mensen werden gegeseld of veroordeeld tot geseling, vaak in grote groepen. Ten minste elf mensen werden veroordeeld tot amputatie van vingers en ledematen als gerechtelijk straffen. De ware aantallen liggen vermoedelijk veel hoger.
In maart zouden EU-functionarissen hebben vernomen dat het hoofd van de rechterlijke macht rechters had opgeroepen geen stenigingsvonnissen uit te spreken en alternatieve straffen op te leggen. Niettemin werden vier mannen in Mashhad, in het noordoosten van Iran, veroordeeld tot de dood door steniging, naar verluidt wegens verkrachting en overspel.

De executie van twee wegens moord ter dood veroordeelde vrouwen, Afsaneh Nourouzi en Kobra Rahmanpour, werd opgeschort. Beide vrouwen beweerden dat ze uit noodweer hadden gehandeld. Tot de opschorting werd besloten na massaal verzet tegen de veroordeling.
In februari werd de langgestrafte politieke gevangene Sasan Al-e Ken'an, een aanhanger van de verboden Komala-partij, ge�xecuteerd. Ten tijde van zijn terechtstelling bevond zijn moeder zich in Teheran om een bijeenkomst te organiseren met leden van de VN-Werkgroep inzake Willekeurige Detentie (WGAD) die Iran bezochten. Op de weg terug naar huis ging ze haar zoon bezoeken in de gevangenis. Daar kreeg ze te horen dat hij was opgehangen en gewaarschuwd geen "stampij" te maken, maar hem snel te begraven.

INTERNATIONALE EN REGIONALE ORGANISATIES

VN-mensenrechtendeskundigen die het land bezochten brachten mensenrechtenkwesties bij het publiek onder de aandacht. Gerechtelijke en andere autoriteiten gingen echter niet openlijk in op hun aanbevelingen. In november nam het derde comit� van de Algemene Vergadering van de VN een resolutie aan die de ontwikkeling van de mensenrechtensituatie in Iran weliswaar toejuichte, maar ook stilstond bij aanhoudende ernstige schendingen. De resolutie drong er bij de regering op aan om onder meer haar internationale verplichtingen na te komen, de gerechtelijke hervormingen te versnellen en de waardigheid van het individu te garanderen.
De WGAD bezocht Iran in februari, maar werd in haar werk gehinderd door beperkingen die de autoriteiten oplegden. De WGAD adviseerde uitgebreide hervormingen van het strafrecht met name de afschaffing van Revolutionaire Rechtbanken en de Speciale Rechtbank voor de Geestelijkheid, en het versterken van de positie van advocaten.
In november bracht de Speciale VN-Rapporteur inzake de Bevordering en Bescherming van het Recht op Vrijheid van Meningsuiting een bezoek aan Iran, nadat dit vier maanden was opgeschort. Hij sprak er met een beperkt aantal politieke gevangenen en leek niet te kunnen rekenen op de volledige medewerking van de gerechtelijke functionarissen.
Na een bemoedigend begin in november 2002 vonden in februari en oktober in Belgi�, en niet in Iran zoals oorspronkelijk de bedoeling was, verdere bijeenkomsten plaats van de Mensenrechtendialoog tussen de EU en Iran. De locatie werd veranderd nadat de Iraanse autoriteiten bezwaar maakten tegen de deelname van Amnesty International en Human Rights Watch. Ofschoon de dialoog niet leidde tot wezenlijke veranderingen in gerechtelijke praktijken in Iran, zorgde de intensievere contacten tussen betrokken personen en groepen voor een beter begrip van de mensenrechtensituatie in Iran.

RAPPORTEN EN BEZOEKEN AMNESTY INTERNATIONAL

International Labour Organization: AI's concerns relevant to the 91st session of the International Labour Conference, 3 to 19 June 2003, Iran (AI Index: IOR 42/003/2003)
Iran: An independent inquiry must be opened into the death of Zahra Kazemi (AI Index: MDE 13/022/2003)
Iran: Fear of imminent execution: Afsaneh Nourouzi (AI Index: MDE 13/032/2003)

Ondanks een betere dialoog met de autoriteiten op verschillende niveaus, kreeg Amnesty International geen toestemming om Iran te bezoeken.